TAHKİM KAVRAMI

A. GENEL OLARAK

Tahkim, mevzuatın izin verdiği hallerde, bir hak üzerinde uyuşmazlığa düşen tarafların aralarında anlaşarak söz konusu uyuşmazlığın çözümünü mahkemeler yerine hakem adı verilen özel kişilere bırakmaları ve uyuşmazlığın hakemler tarafından kesin ve bağlayıcı şekilde çözülmesidir. Bir uyuşmazlığın tahkim yoluyla çözümlenebilmesi için iki şartın aynı anda gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Bu şartlardan ilki, uyuşmazlığın tahkime elverişli olması, ikincisi ise tarafların aralarındaki uyuşmazlığın tahkim yoluyla çözümlenmesi konusunda anlaşmalarıdır.

B. TAHKİM ÇEŞİTLERİ

Uyuşmazlığın yabancı unsur içerip içermemesine göre tahkim, ulusal tahkim ve uluslararası tahkim olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. 

6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK)’nun 407 nci maddesi ulusal tahkimin uygulama alanını belirlemiştir. Hükme göre HMK’da yer alan ulusal tahkime dair hükümler, 21 Haziran 2001 tarihli ve 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu’nun tanımladığı anlamda yabancılık unsuru içermeyen ve tahkim yerinin Türkiye olarak belirlendiği uyuşmazlıklar hakkında uygulanmaktadır.

Uluslararası tahkim, yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıkların hakem veya hakem heyeti tarafından çözümlendiği alternatif bir çözüm yöntemidir. Uluslararası tahkim, rızaya dayalı ve bağlayıcı bir uyuşmazlık çözüm yoludur. 

Uluslararası tahkim süreçleri, örgütlenme şekli bakımından ad hoc tahkim ve kurumsal tahkim olmak üzere iki grupta incelenmektedir. 

Tarafların herhangi bir tahkim kurumuna tabi olmaksızın hakem veya hakem heyetini oluşturdukları ve tahkim usulünü belirledikleri tahkim türü olan ad hoc tahkimde, hakem veya hakem heyeti, tarafların anlaşmasıyla ve sadece o taraflar arasındaki somut uyuşmazlığı çözmek için geçici olarak belirlenir.

Kurumsal tahkimde tahkim yargılamasının gerçekleşeceği kurumun önceden hazırlanmış yargılama kuralları bulunmaktadır. Tahkim yargılaması bakımından, aksi taraf iradeleriyle belirlenmediği müddetçe, söz konusu tahkim kurumu kuralları uygulama alanı bulacaktır. Buna göre bir tahkim kurumunun organizasyonuna tabi bir şekilde ve bu kurumun tahkim kurallarına göre yürütülecek tahkime kurumsal tahkim adı verilmektedir.

Mal veya hizmet ticaretiyle uğraşan tacirler (veya tacir gibi hareket eden devlet/devlet kuruluşları) arasındaki uyuşmazlıkların çözümüne yönelik tahkim yargılamasına “ticari tahkim” adı verilmektedir.

Yatırım tahkiminde, uyuşmazlığın taraflarından birisi yabancı yatırımcı iken, diğeri ev sahibi devlettir. Yatırım tahkimine konu uyuşmazlıklarda devlet, yatırımcının aksine, bir özel hukuk kişisi veya tacir gibi değil, bilakis üstün kamu gücüne sahip, egemen bir devlet sıfatıyla hareket etmektedir. Bu tahkim türü, yabancı yatırımcı ile ev sahibi devlet arasındaki yatırım uyuşmazlıklarının çözümü için başvurulan bir uyuşmazlık çözüm yöntemi olup “yatırım tahkimi” olarak adlandırılmaktadır. 

Alternatif bir uyuşmazlık çözüm yolu olan tahkim esas olarak ihtiyari nitelikte olmakla birlikte, kanun koyucu bazı uyuşmazlıklar bakımından tahkim yoluna başvurulmasını bir zorunluluk olarak öngörmüştür. Bu bakımdan tahkim ihtiyari ve zorunlu tahkim olarak iki grupta incelenebilir.